نهضتها و جنبشها اولا خود يک واقعيتي دارند؛ يعني هر جنبشي خودش يک پديده عيني اجتماعي است نه مجموع يک سلسله کارهاي پراکنده، يک واحد واقعيت‌‌‌‌‌دار اجتماعي است. ثانيا بعضي چنين خيال مي‌‌‌‌‌کنند که نهضتهاي اجتماعي دنيا شکلهايشان فرق مي‌‌‌‌‌کند اما ماهيت و هدفهاي آنها هميشه يک چيز بيشتر نيست. شکل نهضتهاست که يک نهضت سياسي است، يک نهضت فرهنگي است (فلسفي ادبي، علمي، صنعتي) و يک نهضت مذهبي است. خيال مي‌‌‌‌‌کنند که اينها به شکل نهضتها مربوط است و به ماهيت و محتواي آنها مربوط نيست. کما اين که در اين صورت قهرا هدفهاي اصيل هم در همه جا يکي است. صورت و ظاهر هدفها و مقصدها متفاوت است؛ يکي را آدم خيال مي‌‌‌‌‌کند سياسي است، يکي را خيال مي‌‌‌‌‌کند فرهنگي است، يکي را خيال مي‌‌‌‌‌کند نظامي است، يکي را خيال مي‌‌‌‌‌کند ادبي است، يکي را خيال مي‌‌‌‌‌کند اقتصادي است؛ ولي ماهيت همه يکي است.